آنچه به سینمای ترکیه در ۱۲۰ سال اخیر گذشت

سینمای ترکیه یکی از پر جنب وجوش‌ترین و متفاوت‌ترین سینماهای جهان به شمار می‌آید. اگر کمی در تاریخ به عقب برویم، در مقایسه سینمای ترکیه و هند دچار مشکل می‌شویم زیرا بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های کلاسیک این کشور بوی بالیوود می‌دهند. قهرمان‌های یکه بزنی مثل جونیت آرکین (Cüneyt Arkin) که از دیواری به دیوار دیگر می‌پرید و ارتش‌ها هزار نفره را به تنهایی سرنگون می‌کرد. فیلم‌هایی که قهرمان آن با یک ضربه، مثل اینکه حلقه قدرت سایرون را در دست داشته باشد 10 نفر را روی زمین می‌انداخت.

با گذشت زمان صنعت فیلمسازی ترکیه از سمت و سوی بالیوود به سمت و سوی هالیوود رفت! جلوه‌های ویژه، قهرمان‌هایی که برای پیروزی نیازمند دیگران بودند، گنگستر‌ها، عاشقان و ... البته نباید این موضوع را نیز نادیده گرفت که این سینما مقدار زیادی کپی‌کار است و با خرید حق بازسازی فیلم‌ها (همانطور که به تازگی بازسازی سریال ایرانی شهرزاد را خرید) آن‌ها را از نو و متناسب با فرهنگ ترکیه می‌سازد. بیایید نگاهی داشته باشیم به سینمای ترکیه!

تاریخچه سینمای ترکیه

تاریخچه سینمای ترکیه داستانی است که از آغاز فروتنانه‌اش در دوران امپراتوری عثمانی تا به امروز، مسیرهای پیچیده و گاه پر فراز و نشیبی را طی کرده است. این تاریخ را می‌توان به چند دوره اصلی تقسیم کرد که هر کدام ویژگی‌ها و دستاوردهای خاص خود را دارند.

دوران آغازین و شکل‌گیری (۱۸۹۶-۱۹۳۹)

سینمای ترکیه در دوران امپراتوری عثمانی آغاز شد. اولین نمایش فیلم در ترکیه در سال ۱۸۹۶ و تنها یک سال پس از اولین نمایش عمومی فیلم‌های سینماتوگراف در پاریس بود. این فیلم، «ورود قطار به ایستگاه لا سیوتات» ساخته برادران لومیر، در قسطنطنیه (استانبول کنونی) به نمایش درآمد و تعجب و هیجان زیادی به پا کرد. در این دوران، فیلم‌های مستند و خبری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند. یکی از اولین فیلم‌های ساخته شده در خاک ترکیه، «ویرانی بنای روس در آیاستفانوس» به کارگردانی فؤاد اوزکینای در سال ۱۹۱۴ بود که به عنوان یک مستند تاریخی شناخته می‌شود.

با این حال، تا دهه ۱۹۲۰ سینما به عنوان یک هنر مستقل در ترکیه به طور جدی رشد نکرد. در این دوره، مصطفی کمال آتاتورک با تأسیس جمهوری ترکیه به فرهنگ و هنر توجه ویژه‌ای داشت و همین امر زمینه‌ساز رشد سینمای ملی شد. مهمترین کارگردان این دوره، محمد موسی ارطغرل بود که از ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۸ به عنوان تنها کارگردان فعال در ترکیه شناخته می‌شد و فیلم‌های او به نحوی اولین نمونه‌های سینمای داستانی در این کشور محسوب می‌شوند.

دوران یشیلچام (۱۹۵۰-۱۹۸۰)

دهه ۱۹۵۰ به بعد، با افزایش آزادی‌های دموکراتیک و توسعه صنعت سینما، ترکیه به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فیلم در جهان تبدیل شد. این دوران که به نام «یشیلچام» (Yeşilçam) شناخته می‌شود، دوران طلایی سینمای ترکیه به شمار می‌رود. یشیلچام به منطقه‌ای در استانبول اشاره دارد که محل تجمع استودیوهای فیلمسازی بود و نام خود را به کل صنعت سینمای ترکیه در این دوره داد.

در این دوره، سینمای ترکیه به تولید سالانه بیش از ۳۰۰ فیلم رسید و به پنجمین صنعت بزرگ سینمای جهان تبدیل شد. فیلم‌های ترکی این دوران غالباً ملودرام‌هایی با داستان‌های عاشقانه و خانوادگی بودند که با فرهنگ عامه ترکیه ارتباط نزدیکی داشتند. بازیگران و کارگردانانی چون تورکان شورای، کادیر اینانیر، و متین ارکسن از چهره‌های برجسته این دوران بودند.

بحران و افول (۱۹۸۰-۱۹۹۰)

دهه ۱۹۸۰ برای سینمای ترکیه دوران دشواری بود. با ظهور تلویزیون و ویدئوهای خانگی، تقاضا برای فیلم‌های سینمایی کاهش یافت. همچنین، بحران‌های سیاسی و اقتصادی نیز به مشکلات این صنعت افزود. تولید فیلم به شدت کاهش یافت و بسیاری از سینماها بسته شدند. این دوران همچنین با افزایش تولید فیلم‌های تجاری کم‌کیفیت و فیلم‌های مستهجن همراه بود که بیشتر با هدف جذب مخاطب به هر قیمتی ساخته می‌شدند.

در این دوره، بسیاری از فیلم‌سازان مستقل و هنری از سینما فاصله گرفتند یا به خارج از کشور مهاجرت کردند. این وضعیت تا اوایل دهه ۱۹۹۰ ادامه یافت و صنعت سینمای ترکیه در آستانه فروپاشی کامل قرار داشت.

رنسانس جدید (۱۹۹۰-اکنون)

از اواسط دهه ۱۹۹۰ به بعد، سینمای ترکیه شاهد یک رنسانس جدید شد. با ظهور فیلم‌سازانی چون نوری بیلگه جیلان، فاتح آکین، و سمیح کاپلان‌اوغلو، سینمای ترکیه به صحنه بین‌المللی بازگشت. این دوره با افزایش تولید فیلم‌های هنری و موفقیت‌های بین‌المللی همراه بود. فیلم‌هایی همچون «دور» (Uzak 2002) و «خواب زمستانی» (Winter Sleep 2014) جوایز مهمی در جشنواره‌های جهانی از جمله کن و برلین کسب کردند و باعث شدند تا سینمای ترکیه بار دیگر در سطح بین‌المللی مطرح شود.

همچنین، با حمایت‌های مالی دولت و افزایش تعداد سالن‌های سینما، تولید فیلم‌های داخلی افزایش یافت و صادرات  فیلم و سریال ترکیه شدت گرفت. اکنون، ترکیه یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان سریال‌های تلویزیونی به جهان است و فیلم‌های سینمایی آن نیز در بسیاری از کشورهای جهان اکران و تحسین می‌شوند.

ژانرهای برجسته سینمای ترکیه

سینمای ترکیه، با وجود تاریخ پرفراز و نشیب خود، میزبان مجموعه‌ای از ژانرهای برجسته و متنوع بوده است که هر کدام به نوبه خود تأثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر این کشور گذاشته‌اند. در ادامه به بررسی برخی از این ژانرها می‌پردازیم که بیشترین تأثیر را بر صنعت سریال سازی و فیلم سازی ترکیه داشته‌اند.

1. ملودرام (Melodrama)

ملودرام‌ها یکی از محبوب‌ترین ژانرها در سینمای ترکیه، به‌ویژه در دوران «یشیلچام» بودند. این ژانر که اغلب داستان‌های احساسی و پر از ماجراهای خانوادگی را روایت می‌کند، مخاطبان زیادی را جذب کرد. شخصیت‌های معمولاً خوب و بد به شکلی ساده و سیاه و سفید به تصویر کشیده می‌شدند. نمونه‌های معروف این ژانر شامل فیلم‌های کلاسیک مانند "Vesikalı Yarim 1968" و "Sev Kardeşim 1972" می‌شود.

2. کمدی (Comedy)

کمدی در سینمای ترکیه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از کمدی‌های ساده و طنزهای عامیانه تا کمدی‌های اجتماعی و سیاسی، این ژانر توانسته است مخاطبان گسترده‌ای را به خود جذب کند. فیلم‌هایی مانند " هابابام صینیفی (Hababam Sınıfı 1975)" که داستان‌های مدرسه‌ای را با طنز بیان می‌کنند، به سرعت به آثار کلاسیک تبدیل شدند. ستاره این ژانر در ترکیه کمال سونال(Kemal Sunal) بود.

3. فیلم‌های هنری و فلسفی (Art and Philosophical Films)

در دهه‌های اخیر، سینمای ترکیه با ورود فیلم‌سازانی همچون نوری بیلگه جیلان، سمیح کاپلان‌اوغلو و فاتح آکین به عرصه جهانی درخشید. این فیلم‌ها بیشتر به ژانر فیلم‌های هنری و فلسفی تعلق دارند و به دلیل پرداختن به موضوعات عمیق انسانی و استفاده از سبک‌های بصری نوآورانه، مورد تحسین قرار گرفتند. فیلم‌هایی مانند "خواب زمستانی 2014" و " اوزاک 2002" نمونه‌هایی از این ژانر هستند.

4. فیلم‌های تاریخی و حماسی (Historical and Epic Films)

تاریخ ترکیه با دوران‌های مختلف و پرماجرایی همراه بوده که همین مسئله زمینه‌ساز ساخت فیلم‌های تاریخی و حماسی بسیاری شده است. این ژانر اغلب داستان‌های مربوط به جنگ‌ها، فتح‌ها و شخصیت‌های تاریخی را به تصویر می‌کشد. یکی از برجسته‌ترین فیلم‌های این ژانر "فتح ۱۴۵۳" است که درباره فتح قسطنطنیه توسط سلطان محمد فاتح ساخته شده است. این فیلم‌ها با استفاده از جلوه‌های ویژه و صحنه‌های اکشن جذاب، مخاطبان زیادی را به خود جذب کرده‌اند. همچنین حجم بسیاری از صادرات سریال ترکیه را نیز تشکیل می‌دهند که شامل عناوینی مانند: حریم سلطان، قیام: عثمان و ... می‌شود.

5. تریلر و جنایی (Thriller and Crime)

سینمای ترکیه در دهه‌های اخیر شاهد رشد چشمگیری در ژانر تریلر و جنایی بوده است. این فیلم‌ها اغلب داستان‌هایی پرتنش و پیچیده را روایت می‌کنند که در آن‌ها مسائل اجتماعی و روان‌شناختی مورد بررسی قرار می‌گیرند. فیلم‌هایی مانند " فصل شکار 2010" و "روزی روزگاری در آناتولی 2011" نمونه‌هایی موفق از این ژانر هستند که با فضاهای تاریک و پر رمز و راز، مخاطب را تا پایان فیلم درگیر می‌کنند.

کارگردان‌های برجسته

سینمای ترکیه، همچون بسیاری از سینماهای ملی، با کارگردانانی شکل گرفته که نه تنها آثار ماندگاری خلق کرده‌اند، بلکه هر کدام به نوبه‌ی خود، نمایانگر بخشی از تاریخ و فرهنگ کشورشان هستند.

ییلماز گونی (Yılmaz Güney)

ییلماز گونی، که به "شاهزاده‌ی یاغی" سینمای ترکیه معروف است. گونی بیشتر به خاطر فیلم‌های اجتماعی و سیاسی‌اش که بر روی مشکلات کارگران و دهقانان تمرکز داشتند، شناخته می‌شود. فیلم‌هایی مانند "امید" (Umut 1970) و "یول" (Yol 1982) نه تنها در ترکیه، بلکه در سطح بین‌المللی نیز مورد تحسین قرار گرفته‌اند. وی در سال ۱۹۸۲، جایزه‌ی معتبر نخل طلای جشنواره کن را برای فیلم "یول" به دست آورد، اما زندگی او سرشار از مبارزات سیاسی و زندان‌های متعدد بود، که این خود به‌نوعی بر عمق و پیچیدگی آثارش افزوده است.

نوری بیلگه جیلان (Nuri Bilge Ceylan)

نوری بیلگه جیلان، یکی از بزرگ‌ترین فیلم‌سازان معاصر ترکیه، با سبک سینمایی خاص خود که شامل نماهای طولانی و تصاویر بصری فوق‌العاده است، به‌طور گسترده‌ای در جهان شناخته شده است. فیلم‌های مانند"روزی روزگاری در آناتولی" (Once Upon a Time in Anatolia) از آثار او به شمار می‌آیند. جیلان در سال ۲۰۱۴ برای فیلم "خواب زمستانی" موفق به دریافت جایزه نخل طلای کن شد و جایگاه خود را به‌عنوان یکی از برترین کارگردانان جهان تثبیت کرد.

فاتح آکین (Fatih Akin)

فاتح آکین، کارگردان ترک‌تبار ساکن آلمان، به‌خاطر آثار جسورانه و سبک منحصر به فردش در فیلم‌سازی شناخته می‌شود. آثار او اغلب به موضوعات مهاجرت، هویت، و تضادهای فرهنگی می‌پردازند. فیلم‌هایی مانند "سر به دیوار" (Head-On 2004) و "لبه‌ی بهشت" (2007 The Edge of Heaven) از نمونه‌های برجسته‌ی کارهای او هستند که جوایز متعددی را در جشنواره‌های بین‌المللی کسب کرده‌اند. آکین با فیلم "از نیستی" (2017 In the Fade) که جایزه گلدن گلوب بهترین فیلم خارجی‌زبان را در سال ۲۰۱۸ دریافت کرد.

سمیح کاپلان‌اوغلو (Semih Kaplanoğlu)

سمیح کاپلان‌اوغلو با آثار فلسفی و تأمل‌برانگیز خود، جایگاه ویژه‌ای در سینمای ترکیه دارد. سه‌گانه‌ی یوسف، که شامل فیلم‌های "تخم‌مرغ" (Egg 2007)، "شیر" (Milk 2008)، و "عسل" (Honey 2010) است، یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار اوست که به موضوعاتی همچون طبیعت، معنویت، و زندگی انسانی می‌پردازد. فیلم "عسل" موفق به دریافت جایزه‌ی خرس طلای جشنواره‌ی برلین در سال ۲۰۱۰ شد و کاپلان‌اوغلو را به‌عنوان یکی از چهره‌های برجسته‌ی سینمای هنری معرفی کرد.

عاطف ییلماز (Atıf Yılmaz)

عاطف ییلماز با کارنامه‌ای شامل بیش از ۱۲۰ فیلم، یکی از پرکارترین و تاثیرگذارترین کارگردانان ترکیه به‌شمار می‌آید. آثار او که طیف گسترده‌ای از ژانرها را شامل می‌شود. از معروف‌ترین فیلم‌های او می‌توان به "دختر با روسری قرمز" (The Girl with the Red Scarf 1977) اشاره کرد که از آثار کلاسیک سینمای ترکیه به‌شمار می‌آید.

بازیگران برجسته

سینمای ترکیه با داشتن بازیگرانی که نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح بین‌المللی شناخته شده‌اند، یکی از پویاترین و جذاب‌ترین صنایع فیلم‌سازی در جهان است.

کوانچ تاتلیتوغ (Kıvanç Tatlıtuğ)

• عشق ممنوع (Aşk-ı Memnu)
• کوزی گونی (Kuzey Güney)

بوراک اوزچیویت (Burak Özçivit)

• حریم سلطان (Muhteşem Yüzyıl)
• عشق بی‌پایان (Kara Sevda)
• قیام عثمان (Kuruluş: Osman)

هلک بیلگینر (Haluk Bilginer)

• خواب زمستانی (Winter Sleep)

انگین آکیورک (Engin Akyürek)

• چه گناهی دارد فاطماگل؟ (Fatmagül'ün Suçu Ne?)
• عشق پول سیاه (Kara Para Aşk)

توبا بویوک‌اوستون (Tuba Büyüküstün)

• عشق ممنوع (Aşk-ı Memnu)
• 20 دقیقه (20 Dakika)

جشنواره‌ها و جوایز سینمایی

جشنواره‌ها و جوایز سینمایی ترکیه بخش مهمی از صنعت سینمای این کشور را تشکیل می‌دهند و به‌نوعی بازتاب‌دهنده‌ی تاریخ و فرهنگ سینمای ترکیه هستند.

جشنواره بین‌المللی فیلم استانبول

بدون شک، جشنواره بین‌المللی فیلم استانبول (Istanbul Film Festival) برجسته‌ترین و قدیمی‌ترین جشنواره سینمایی در ترکیه است که هر ساله در ماه آوریل برگزار می‌شود. این جشنواره که برای اولین بار در سال ۱۹۸۲ آغاز به کار کرد، به مرور زمان به یکی از مهم‌ترین رویدادهای سینمایی خاورمیانه تبدیل شده است. یکی از مهم‌ترین جوایز این جشنواره، لاله طلایی (Golden Tulip) است که به بهترین فیلم‌های بین‌المللی و داخلی اهدا می‌شود.

جشنواره فیلم پرتقال طلایی آنتالیا

یکی دیگر از جشنواره‌های برجسته‌ی ترکیه، جشنواره فیلم پرتقال طلایی آنتالیا (Antalya Golden Orange Film Festival) است که از سال ۱۹۶۳ در شهر آنتالیا برگزار می‌شود. این جشنواره به عنوان معتبرترین جشنواره‌ی داخلی ترکیه شناخته می‌شود و جوایز آن که به نام پرتقال طلایی شناخته می‌شوند، به بهترین آثار سینمایی ترکیه اعطا می‌گردند.

جشنواره‌های خارج از ترکیه

ترکیه تنها به برگزاری جشنواره‌های داخلی اکتفا نکرده و در شهرهای مختلف جهان نیز جشنواره‌های سینمایی ترکی برگزار می‌شود. به عنوان مثال، جشنواره فیلم ترکیه در هیوستون (Houston Turkish Film Festival) یکی از رویدادهایی است که به معرفی و نمایش آثار سینمای ترکیه در آمریکا می‌پردازد. این جشنواره که از سال ۲۰۱۳ آغاز به کار کرده، هر ساله با حمایت‌های مالی و همکاری‌های فرهنگی به معرفی سینمای ترکیه در آمریکا می‌پردازد و مخاطبان بین‌المللی را با آثار سینمایی ترکیه آشنا می‌کند.

آثار مهم و تأثیرگذار

سینمای ترکیه با داشتن تاریخی غنی و متنوع، آثار برجسته‌ای را خلق کرده است که نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح جهانی نیز تأثیرگذار بوده‌اند.

۱. امید (Umut) - ۱۹۷۰

فیلم «امید» به کارگردانی ییلماز گونی، نقطه عطفی در سینمای اجتماعی ترکیه به شمار می‌آید. این فیلم داستان یک راننده‌ی فقیر اسب‌کشی را روایت می‌کند که پس از از دست دادن اسبش، به جستجوی گنجی خیالی می‌پردازد.

۲. زمانی برای عشق (Sevmek Zamanı) - ۱۹۶۵

این فیلم به کارگردانی متین ارکسان، به عنوان یکی از آثار فلسفی و عاشقانه‌ی پیشگام سینمای ترکیه شناخته می‌شود. داستان فیلم درباره یک نقاش فقیر است که به پرتره‌ی یک زن عاشق می‌شود، بدون اینکه او را از نزدیک بشناسد.

۳. دور (Uzak) - ۲۰۰۲

نوری بیلگه جیلان با فیلم «دور»، جایزه‌ی بزرگ هیئت داوران جشنواره فیلم کن را به دست آورد و این فیلم را به یکی از مهم‌ترین آثار سینمای ترکیه تبدیل کرد. داستان فیلم حول محور یک مرد جوان است که به استانبول مهاجرت می‌کند و با مشکلات بیگانگی و انزوا در شهر بزرگ مواجه می‌شود.

۴. پسران معصوم (Masumiyet) - ۱۹۹۷

این فیلم به کارگردانی زکی دمیرکوبوز، یکی از آثار تأثیرگذار سینمای مدرن ترکیه است. داستان «پسران معصوم» درباره‌ی مردی است که پس از سال‌ها به شهر زادگاهش بازمی‌گردد و با گذشته‌ی تلخ خود مواجه می‌شود.

۵. روزی روزگاری در آناتولی (Bir Zamanlar Anadolu’da) - ۲۰۱۱

این فیلم به کارگردانی نوری بیلگه جیلان، یکی از برجسته‌ترین آثار سینمای ترکیه در دهه‌ی اخیر محسوب می‌شود. «روزی روزگاری در آناتولی» داستان یک گروه از مردان است که به دنبال جسد یک قربانی قتل در روستاهای دورافتاده آناتولی می‌گردند.

۶. موستانگ (Mustang) - ۲۰۱۵

این فیلم به کارگردانی دنیز گمزه ارگوون، نگاهی انتقادی به جایگاه زنان در جامعه‌ی ترکیه دارد. «موستانگ» داستان پنج خواهر یتیم را روایت می‌کند که در جامعه‌ای محافظه‌کار زندگی می‌کنند و با محدودیت‌های شدیدی مواجه هستند. این فیلم با موفقیت در جشنواره‌های مختلف بین‌المللی، از جمله نامزدی جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان، توانست توجه جهانیان را به خود جلب کند.

سخن پایانی

سینمای ترکیه، با تاریخچه‌ای غنی و پر از تحولات، توانسته است جایگاه ویژه‌ای در جهان سینما کسب کند و رتبه سینمای ترکیه در جهان (بخصوص در میان همسایگان) را بالا ببرد. از آغاز فروتنانه‌اش در دوران امپراتوری عثمانی تا دوران طلایی یشیلچام و موفقیت‌های بین‌المللی معاصر، این سینما همواره بازتاب‌دهنده‌ی تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ترکیه بوده است. ژانرهای متنوع، کارگردانان برجسته، بازیگران محبوب و فیلم‌هایی که به موضوعات عمیق انسانی و اجتماعی می‌پردازند، همه و همه این سینما را به یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عرصه‌های هنری ترکیه تبدیل کرده‌اند.