نقد فیلم ایرانی پیر پسر؛ یک تراژدی مدرن

فیلم ایرانی «پیر پسر» ساخته اکتای براهنی، دومین اثر بلند این کارگردان، یکی از بحث‌برانگیزترین و درخشان‌ترین آثار سینمای ایران در سال‌های اخیر به شمار می‌رود که با نمایش خود در جشنواره فجر 1403، نگاه‌های زیادی را به خود جلب کرده است. این فیلم که در سال 1404 به اکران در آمد نه تنها به دلیل کیفیت بالای هنری و تکنیکی خود مورد تحسین قرار گرفته، بلکه به خاطر مضامین عمیق و جسورانه‌اش نیز در کانون توجه قرار گرفته است. در مقاله نقد فیلم پیر پسر، به بررسی ابعاد مختلف این اثر، از داستان و شخصیت‌پردازی گرفته تا کارگردانی، بازیگری و بازتاب‌های اجتماعی آن خواهیم پرداخت.

نقد داستان پیر پسر؛ پرده‌برداری از یک تراژدی مدرن

فیلم ایرانی پیر پسر را می‌توان یک تراژدی خانوادگی در دل تهران معاصر دانست که در آن پسران قربانی پدر می‌شوند و عشق در سایه خشونت از بین می‌رود و انتقام به تنها گزینه بدل می‌گردد. داستان حول محور زندگی آشفته و پرتنش «غلام» (با بازی حسن پورشیرازی)، پدری لاابالی، عیاش و خودخواه و دو پسرش «علی» (حامد بهداد) و «رضا» (محمد ولی‌زادگان) می‌گردد. علی، بزرگتر، نماد خیر و نیکی است؛ آرام، متین و پایبند به اخلاق، در نقطه مقابل پدر قرار دارد. رضا، پسر کوچکتر، اگرچه شباهت‌هایی به پدر دارد، اما نه کاملاً شبیه اوست و نه کاملاً مثل علی. این خانواده در شرایط سخت اقتصادی و در یک آپارتمان قدیمی و مخروبه زندگی می‌کنند، جایی که تنش‌ها و تقابل‌های اعضا به اوج خود می‌رسد.

حضور یک زن به نام «رعنا» (با بازی لیلا حاتمی) به عنوان یک "فم‌فتال" (به زنی زیبا گفته می‌شود که با استفاده از زیبایی و جذابیت‌های خود مردان را افسون می‌کند) در این محیط مردانه، به مثابه بمبی در خانه نیمه‌ویران آن‌ها عمل می‌کند و نیم‌بند قوام و کارایی زندگی‌شان را نیز از بین می‌برد. رعنا در سکانس‌های بسیاری نماد تحول و مقاومت در برابر تفکرات واپس‌گرایانه است و در نهایت به یک نتیجه غیرمنتظره ختم می‌شود.

این فیلم به شیوه‌ای ظریف و قدرتمند، مناسبات قدرت و سرکوب را به تصویر می‌کشد. پدر (غلام) با اعمال زور می‌کوشد جایگاه خود را در خانواده حفظ کند و مصرف مواد مخدر و رفتارهای تحقیرآمیزش، او را به هیولایی تبدیل می‌کند که از درون در حال نابودی است؛ در‌مقابل، علی، مردی ساکت و رنج‌کشیده دیده می‌شود که ترس نهفته در سایه پدرش را در هر نگاه و حرکتش می‌توان دید. این فیلم به وضوح به چالش کشیدن رابطه پدر و پسری می‌پردازد که حتی در «برادران لیلا» نیز تا این حد آوانگارد نبود. «پیر پسر» در ابتدا درامی ساده به نظر می‌رسد، اما به تدریج به اثری جنایی متمایل می‌شود و یک تریلر روانشناختی هیجان‌انگیز و درجه یک است.

ریشه‌های اسطوره‌ای و نقدی بر روشنفکری

«پیر پسر» روایتی جذاب و متکی بر اسطوره با ارجاعاتی به «برادران کارامازوف» داستایوفسکی و داستان رستم و سهراب شاهنامه است. این فیلم نه تنها روایتی مدرن از پسرکشی در شاهنامه است، بلکه مخاطب را به جهانی می‌برد که استبداد خانوادگی، خشونت پنهان و سرنوشت‌های تراژیک در تار و پود زندگی روزمره تنیده شده‌اند؛ علاوه‌بر این، فیلم به مفهوم «رند» در فرهنگ ایرانی نیز می‌پردازد که در ادامه به این مفهوم در نقد و تحلیل پیر پسر بیشتر می‌پردازیم.

اکتای براهنی به واسطه داستان رعنا، نقدی نیز به زندگی روشنفکری وارد می‌کند. در یکی از سکانس‌ها که به محفلی مثلاً روشنفکرانه می‌روند، تقابل بابک حمیدیان در نقش یک منتقد مدعی و مرعوب‌کننده با علی (حامد بهداد) در مقام یک انسان اهل فکر و بیکار، تقابل حقیقت‌جویی راستین و روشنفکری قلابی است. دیالوگ‌ها و فضای آن محفل به گونه‌ای طراحی شده که فیلمساز مرز خود را با فضای روشنفکری مورد نقد، همزمان با ادای دین به روشنفکری دغدغه‌مند و اصیل (که پدرش، رضا براهنی، یکی از چهره‌های نمادین آن است)، مشخص کند. این ادای دین با حک شدن شعری از رضا براهنی روی دری در آن محفل ("شتاب کردم که آفتاب بیاید، نیامد") نمود پیدا کرده است. کارگردان تاکید می‌کند که هدفش نمایش فیگورهای تاریخ معاصر و روبه‌رو کردن گفتمان‌های متضاد بوده تا سنتز نهایی در ذهن بیننده شکل گیرد.

اکتای براهنی بیان می‌کند که با توجه به بزرگ شدن در محیط روشنفکری و دلزدگی‌هایی که از آن داشته، هدفش ساخت سینمایی بوده که هم مفاهیم دشوار و روشنفکرانه را در بر گیرد و هم عامیانه و قابل فهم باشد. او سینمای خود را از سینمای "هنر و تجربه" (که برخی آن را سینمای روشنفکری می‌نامند و گاه بیننده را بی‌حس می‌کند) دور می‌داند؛ اما در عین حال از چهره‌های شاخص آن همچون عباس کیارستمی و سهراب شهید ثالث بسیار آموخته است. براهنی می‌خواسته فیلمی بسازد که مانند «گوزن‌ها»، «اجاره‌نشین‌ها» یا «کندو»، ماندگار شود.

نقد کارگردانی و بازیگری؛ اوج هنر در «پیر پسر»

کارگردانی اکتای براهنی در «پیر پسر» خیره‌کننده و غافلگیرکننده به‌نظر می‌رسد. او تسلط خود را به سینما نشان داده و از سرمایه‌های خود در عرصه روشنفکری نیز بهره قابل ملاحظه‌ای برده است. هر جمله، دیالوگ، موقعیت و شخصیت‌پردازی کاملاً فکر شده و پلان به پلان فیلم نیز برنامه و هدف دارد. فیلم با وجود مدت زمان طولانی خود (190 دقیقه یا 3 ساعت و 10 دقیقه)، مخاطب را تمام مدت روی صندلی میخکوب می‌کند و لحظه‌ای احساس کشدار بودن یا بی‌دلیل بودن سکانسی به بیننده دست نمی‌دهد. این اثر سینما را به معنای واقعی آن تجربه می‌کند؛ قصه‌گو، برانگیزاننده و مبهوت‌کننده.

بررسی فیلم پیرپسر از منظر بازیگری نیز شایان توجه است. بازی‌ها در این فیلم درخشان هستند. حسن پورشیرازی در نقش غلام باستانی، شر مطلق داستان، غوغا کرده و بازی‌اش نه تنها در حد سیمرغ بلورین، بلکه در حد و اندازه‌های اسکار و آل پاچینو در فیلم وکیل مدافع شیطان است. او آنقدر در نقش فرو رفته که گویی شیطان را زنده کرده و نماد پلیدی مطلق است. حامد بهداد در نقش علی، یکی از پخته‌ترین هنرنمایی‌هایش را به نمایش گذاشته است؛ با سکوت‌های عمیق، نگاه‌هایی آکنده از درد و قامتی فرسوده، علی را به تصویر می‌کشد. محمد ولی‌زادگان نیز در نقش رضا، برادر کوچکتر، چهره‌ای پیچیده از نسلی را نشان می‌دهد که میان آزادگی و وابستگی گرفتار آمده است. لیلا حاتمی نیز یکی از بهترین حضورهای اخیر خود در سینما را در نقش رعنا تجربه کرده است.

از تحسین تا توقیف: بازتاب‌ها و چالش‌ها

«پیر پسر» از همان نخستین اکران‌های خود در جشنواره‌ها، سیل تعریف و حتی ذوق‌زدگی را میان طیف‌های مختلف فکری به همراه داشت. بیننده 190 دقیقه چشم به پرده می‌دوزد و تا آخر تیتراژ انتهایی هم نمی‌تواند دل از فیلم بکند که نشان‌دهنده کارستان بودن اثر اکتای براهنی است. این فیلم دفاعی تمام‌قد از سینمای ایران و به‌ویژه سینمای روشنفکری ایران محسوب می‌شود. پس از اکران، با تشویق‌های ممتد مخاطبان در کاخ جشنواره مواجه شد و حتی در اکران ویژه شب روزنامه‌نگاران و منتقدان، با تشویق ایستاده حاضران همراه بود.

یکی از دلایل اصلی عدم صدور پروانه نمایش و توقیف فیلم، سلیقه‌ای و بر‌اساس برداشت‌های محافظه‌کارانه از آن است. این موضوع با توقیف «سنتوری» مهرجویی مقایسه شده و دلیل اصلی آن را "خدشه‌دار شدن مقام پدر" در فیلم می‌دانند. کارگردان این استدلال را بی‌معنا می‌داند؛ چرا‌که یک پدر پلید در فیلم به معنای پلید بودن همه پدران نیست و ادبیات کلاسیک ایرانی و اسطوره‌های غربی نیز سرشار از تقابل‌های پدر و پسر هستند. منتقدان دیگر، این فیلم را "دعوت دوباره سینمای ایران به سینما" و "یک صاعقه" در میان کمدی‌های حقیر و سینمای رانتی توصیف می‌کنند. فیلم براهنی استانداردهای فیلمسازی جهانی را داراست و می‌تواند مخاطب را به سینما بکشاند.

البته در کنار تمام تحسین‌ها، نقدهایی نیز وجود داشته است. برخی معتقدند که "پیر پسر" چیزی جز شعار و مضمون نیست و تمام حرفش این است که برای گذار از وضعیت موجود باید پدرکشی راه انداخت. آن‌ها لحن فیلم را چند پاره و نامنسجم می‌دانند و شخصیت غلام باستانی را نه بد، بلکه بامزه و رقت‌انگیز توصیف می‌کنند که حذفش نباید سخت باشد؛ همچنین سکانس‌های خاصی مانند خالی کردن سطل استفراغ بر سر پسر و بوسیدن علی توسط رعنا را "مهوع" و "اروتیک" می‌دانند و برخی نقاط ضعف فیلم را در سکانس محفل روشنفکری و یک‌سوم پایانی فیلم می‌بیند؛ با‌این‌وجود، حتی منتقدان با این ایرادات نیز فاصله کهکشانی کار براهنی را با سایر آثار جشنواره اذعان می‌کنند.

جمع‌بندی؛ تجربه‌ای عمیق و ضرورت اکران

«پیر پسر» اکتای براهنی فراتر از یک فیلم، تجربه‌ای عمیق و تفکربرانگیز به‌حساب می‌آید که مخاطبان را با مفاهیم سنگین و چالش‌برانگیز انسانی و اجتماعی روبه‌رو می‌کند. این فیلم با هوشمندی، استبداد خانوادگی و خشونت پنهان را در بستر جامعه‌ای که فقر و اعتیاد بر آن سایه افکنده، به تصویر می‌کشد. پرداختن به روابط پیچیده پدر و پسر با ارجاعات اسطوره‌ای و ادبی، در کنار نقد هوشمندانه بر برخی جریان‌های روشنفکری، عمق مضمونی بی‌نظیری به فیلم بخشیده است. با کارگردانی بی‌نقص، دکوپاژ دقیق و بازی‌های درخشان، به‌خصوص حسن پورشیرازی، این فیلم توانسته است کیفیت‌های هنری و فنی بالایی را به نمایش بگذارد که در سینمای امروز ایران کم‌سابقه است.

با وجود تمام بحث‌ها و نقدهای فیلم پیر پسر، می‌توان گفت این فیلم قطعاً ارزش دیدن دارد. این فیلم نه تنها یک اثر سینمایی قدرتمند و تاثیرگذار است که می‌تواند مخاطب را به سالن‌های سینما بکشاند و پیکر نیمه‌جان سینمای ایران را جانی دوباره بخشد، بلکه اثری است که فریاد می‌زند هنر عمیق و روشنفکری هنوز زنده است و می‌تواند به بسیاری از سوالات روز جامعه پاسخ دهد؛ حتی اگر این پاسخ خوشایند همه نباشد. تماشای این فیلم، فرصتی برای تجربه یک سینمای واقعی و درگیر شدن با داستانی پرکشش و پرمفهوم است که سال‌هاست جای خالی آن در پرده‌های سینمای ایران احساس می‌شود. 

اگر شما نیز این فیلم را تماشا کرده‌اید یا نظری درباره مطلب نقد فیلم ایرانی پیرپسر دارید، لطفاً دیدگاه‌ها و تحلیل‌های خود را در بخش نظرات با دیگر علاقه‌مندان این فیلم به اشتراک بگذارید تا بحث و گفت‌وگوی سازنده‌ای پیرامون این اثر مهم سینمایی شکل گیرد.