معرفی ژانر بیوگرافی یا زندگینامه‌ای در سینما و تلویزیون

ژانر بیوگرافی یکی از المان‌های جدانشدنی از دنیای فیلم و سریال است که بخشی از آثار ساخته شده این دو حوزه را در برمی‌گیرد و به همین دلیل، از جمله ژانرهایی است که اهمیت زیادی در نگاه کاربران و سازندگان عناوین دارد. باوجود اینکه مفهوم ژانر و سینمای بیوگرافی در قدم اول ساده و قابل‌فهم به‌نظر می‌رسد، اما پیچیدگی‌هایی دارد که اکثریت کاربران به درستی نمی‌دانند که ژانر بیوگرافی چیست و از جزئیات مربوط به آن غافل هستند.

در این مقاله تخصصی از معرفی و تاریخچه ژانرها، می‌خواهیم به ژانر بیوگرافی بپردازیم و نگاهی جامع به آن داشته باشیم. پس تا انتهای این مطلب، همراه پاراج باشید.

ژانر بیوگرافی چیست؟

بیوگرافی از جمله ژانرهای مهم و تاثیرگذار در دنیای سینما و سریال محسوب می‌شود که به خاطر داشتن ویژگی‌های تمایز دهنده، تشخیص آن در مقایسه با سایر ژانرها بسیار آسان‌تر و راحت‌تر است. در حقیقت زمانی که از ژانر بیوگرافی یا زندگینامه‌ای صحبت می‌کنیم، منظورمان آثاری است که متمرکز بر روی نمایش زندگی، گذشته و زندگینامه یک یا چند فرد است که در طی زندگی خودشان با مسائل مختلفی مواجه شده‌اند. شخصیت‌هایی که معمولا موضوع ساخت یک اثر زندگینامه‌ای قرار می‌گیرند، معمولا افرادی تاثیرگذار، نمادین، شناخته شده و مهم هستند.

آثار بیوگرافی در فیلم‌ها و سریال‌ها معمولا پیوند محکمی با واقعیت دارند و سازندگان معمولا سعی می‌کنند تا از پرداختن به مسائلی که هرگز به وقوع نپیوسته است، خودداری کنند. البته این نکته را نیز ملکه ذهن خود کنید که نویسندگان و فیلمنامه نویسان همیشه باید رخدادها، شخصیت‌ها، سناریوها و مکان‌هایی را به داستان اضافه کنند که در حقیقت وجود نداشته‌اند، چرا که نمی‌توان برای خلق یک داستان یا روایت، صرفا از منابع تاریخی استفاده کرد که در این صورت به قالب و چهارچوب داستانی آسیب‌های زیادی وارد می‌شود.

نگاهی به اولین فیلم بیوگرافی تاریخ

برای آشنا شدن با ژانر بیوگرافی در سینما و درک آن به درستی، باید باری دیگر به حدود یک قرن قبل و کشور فرانسه بازگردیم. در اوایل قرن بیستم میلادی، افراد انگشت‌شماری در دنیا وجود داشتند که برای ساخت آثار هنری که برچسب فیلم را بر خود داشتند، با یکدیگر رقابت می‌کردند. اما در این میان کسی که توانست نام اولین فیلم بیوگرافی را همراه با نام خودش در تاریخ حک کند، کسی نبود جز ژرژ ملی‌یس.

ملی‌یس از جمله افراد تکرار نشدنی در دنیای سینما محسوب می‌شود و صنعت فیلم و سریال تا ابد مدیون بسیاری از کارهای اوست. این کارگردان و هنرمند بزرگ، در سال 1900 اثری تاریخی را با نام ژان‌دارک (Jeanne d'Arc)  خلق کرد که پرچم‌دار فیلم‌های بیوگرافی محسوب می‌شود. او برای ساخت اولین اثر زندگی نامه‌ای، به سراغ یکی از قهرمانان زن ملی فرانسه رفت و او را در قالب یک اثر 10:27 دقیقه‌ای معرفی و به مردم شناساند. اگرچه بعدها فیلم‌ها و سریال‌های دیگری با محوریت زندگی ژان‌دارک ساخته شدند، ولی هیچ‌کدام نتوانسته در حد این اثر ژرژ ملی‌یس ظاهر شوند.

ویژگی‌های ژانر زندگینامه‌ای

پیش از این به مسئله پایبندی و تعهد نسبت به واقعیت در داستان‌ها و فیلم‌های بیوگرافی اشاره کاملی داشتیم. ما در دورانی زندگی می‌کنیم که مردم دیگر همانند دهه‌های پیشین به خواندن کتاب‌ها و رمان‌ها نمی‌پردازند و همین مسئله باعث ناآگاهی از مسائل مختلف می‌شود. در چنین وضعیتی، فیلم‌ها و سریال‌های زندگینامه‌ای نقش مهمی را ایفا می‌کنند و به نوعی، همان نوشته‌هایی هستند که زمانی در قالب کتاب به روایت قهرمان‌ها و شخصیت‌های مهم تاریخ می‌پرداختند. به همین دلیل فیلم‌های بیوگرافی که تا حد محسوسی، نسبت به واقعیت تهاجمی و تدافعی رفتار کرده باشند، معمولا از سوی مخالفان مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرند.

نکته مهم دیگری که در فیلم‌های زندگینامه‌ای بسیار مهم است، توجه داشتن به چهره اصلی شخصیتی است که فیلم مورد نظر در خصوص زندگی او ساخته شده است. آثاری چون شجاع‌دل به علت فاصله زیاد از رخداد تاریخی، چندان از این نظر زیر ذره‌بین قرار نمی‌گیرند، اما در خصوص فیلم‌هایی چون استن و الی (Stan & Ollie) و حتی سریال مطرح افسانه بروس‌لی، سازندگان باید با دقت بیشتری به انتخاب بازیگر توجه می‌کردند و هنرپیشه‌ای را برای نقش مورد نظر قرار می‌دادند که هم از نظر فیزیکی و هم از جنبه چهره، شباهت زیادی به اثر موردنظر داشته باشند.

در برخی اوقات، سازندگان اقدام به حذف یا عدم توجه به یک شخصیت مهم در یک فیلم بیوگرافی می‌کنند که می‌تواند دلایلی از جمله مسائل نژادپرستی، سیاسی، اجتماعی و حتی مسائل فرهنگی داشته باشد. در حقیقت هیچ‌یک از آثار چه فیلم‌ها و چه سریال‌های بیوگرافی به‌طور 100 درصد مشابه با وقایع تاریخی خود نیستند و مسائلی همچون برداشت سازندگان، نیاز به ایجاد عمق در روایت، چهارچوب‌های سخت کشورها و عواملی از این دست موجب می‌شوند که آثار زندگینامه‌ای فاصله‌ای کم یا زیاد از رخداد حقیقی خود داشته باشند.

زیرژانرهای سبک بیوگرافی

با تقسیم ژانر بیوگرافی به زیرژانرها و ادغام این سبک با سبک‌های دیگر، سازندگان و خالقان آثار سینمایی و سریالی موفق شدند تا انعطاف بیشتری را در این ژانر ایجاد کنند و این فرصت برای آنها پیش آمد تا قدرت روایت خودشان را در سبک بیوگرافی افزایش دهند. در ادامه می‌خواهیم زیرژانرهای بیوگرافی را شرح دهیم.

درام زندگینامه‌ای

همانند چیزی که در فیلم ذهن زیبا دیده‌ایم، درام بیوگرافی علاوه بر روایت چگونگی و چرایی پروتاگونیست داستان، به بخش‌های تاثیرگذار، احساسی و درام زندگی او نیز می‌پردازد. این مسئله موجب می‌شود تا علاوه بر ایجاد یک پیوند منطقی، بینندگان از لحاظ احساسی نیز با این شخصیت حقیقی ارتباط برقرار کنند.

زندگینامه تاریخی

تعداد زیادی از فیلم‌هایی که در سبک بیوگرافی ساخته می‌شوند، جزو زیرسبک بیوگرافی تاریخی هستند. همچون فیلم رفقای خوب از مارتین اسکورسیزی که به زندگی هنری هیل، گنگستر برجسته آمریکایی می‌پردازد و عملا گذری به یکی از وقایع تاریخی می‌زند.

بیوگرافی تخیلی

زمانی که بیوگرافی یک شخصیت را با قدرت خیال ترکیب کنیم، احتمالا نتیجه همان چیزی شود که آن را با نام بیوگرافی تخیلی بشناسیم. فیلم تالکین نمونه‌ای از همین سبک است که در خودش از المان‌های غیر واقعی و حتی استعاری استفاده کرده که پیوندی مهم با شخصیت اصلی داستان، یعنی جی. آر. آر. تالکین دارد.

اتوبیوگرافی

اتوبیوگرافی یکی از سبک‌هایی است که پیش از سینما و سریال، در کتاب‌ها به وجود آمد. بسیاری از نویسندگان سعی داشته‌اند تا کتاب‌های خودشان را به زبان اول شخص بنویسند که نتیجه نهایی همچون یک کتاب زندگینامه خاطرات محور شده است. این سبک در نهایت راه خودش را به سینما باز کرد و تبدیل به یکی از زیرژانرهای بیوگرافی در دنیای فیلم شد.

زندگینامه جنگی

سریال جوخه برادران بهترین مثالی است که می‌توانیم در خصوص زیرسبک بیوگرافی جنگی به زبان بیاوریم. همانطور که می‌دانید این زیرژانر علاوه بر قرارگیری در سبک بیوگرافی، داستان شخصیت یا شخصیت‌هایی را دنبال می‌کند که قسمتی از زندگی آنها با رخدادهای جنگی گره خورده است.

بیوگرافی علمی

وقتی بخواهیم خیلی در خصوص زیرژانرهای بیوگرافی ریزبینانه عمل کنیم، می‌توانیم ژانر زندگینامه علمی را مشاهده کنیم. فیلم زندگینامه تسلا، در این زیرژانر قرار می‌گیرد که کلیت آن در خصوص یک دانشمند و مسیر رسیدن او به نقطه تاثیرگذار تاریخی‌اش است.

بیوگرافی ورزشی

در طی یک دهه اخیر فیلم‌های زندگینامه‌ای ورزشی تا حد زیادی افزایش پیدا کرده‌اند و فیلم پله یکی از بهترین‌ مثال‌ها برای آنها محسوب می‌شود که به زندگی یک قهرمان ورزشی می‌پردازد.

زندگینامه مذهبی

اگر سریال ایرانی مردان آنجلس را به خاطر بیاورید، متوجه می‌شود که این نوع سریال، یک سریال بیوگرافی مذهبی است که موضوعیت اصلی آن، شخصیت‌های روایت شده در کتب مذهبی و دینی هستند.

زندگینامه پیامبران (سیره نبوی)

سبک زندگینامه نبوی، هم در داخل کشور و هم در کشورهای خارجی، میزبان آثار زیادی است و به دلیل تمرکز آن بر روی پیامبران دینی، تا حدودی از آثار زندگینامه مذهبی فاصله گرفته است.

برترین آثار بیوگرافی

در حالی که توجه بخش زیادی از سینما دوستان و طرفداران آثار بیوگرافی به یکی از جدیدترین و مطرح‌ترین آثار این سبک، یعنی فیلم اوپنهایمر کریستوفر نولان است، این فرصت برای بسیاری از فیلم‌سازان پیش آمده که بتوانند با ساخت آثار زندگینامه‌ای، هم از جنبه پرداخت تاریخی و هم از جنبه اقتصادی، آثار خوبی را تولید و عرضه کنند. فیلم سینمایی اوپنهایمر در سال 2023 ساخته شد و به یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ که از دیدگاه بسیاری از افراد، یک چهره منفور محسوب می‌شود، پرداخت. این اثر به زندگینامه رابرت اوپنهایمر، فیزیک‌دان نابغه و همان فردی که اولین بار بمب اتم را تولید کرد می‌پردازد و به بسیاری از سوالات مهم تاریخی پاسخ می‌دهد.

فهرست شیندلر اثری دیگر در سینمای بیوگرافی محسوب می‌شود که در خصوص شخصیت اصلی و پروتاگونیست خود، در نقطه مقابل فیلمی چون اوپنهایمر محسوب می‌شود. این فیلم به عنوان یکی از نمونه‌های برجسته آثار زندگینامه‌ای، از قهرمانی به نام اسکار شیندلر صحبت می‌کند که در دوران جنگ جهانی دوم و حضور نیروهای نازی، توانست جمعیت عظیمی از کارگران خودش را نجات دهد. بسیاری از افراد، فهرست شیندلر را نه‌تنها به عنوان یکی از عمیق‌ترین فیلم‌های زندگینامه‌ای، بلکه به عنوان بهترین فیلم ساخته شده در سال 1993 می‌شناسند. این فیلم شاهکاری دیگر از استیون اسپیلبرگ، کارگردان بزرگ سینما است.

نمی‌شود از فیلم‌های بیوگرافی و زندگینامه‌ای صحبت کرد و نامی از فیلم بی‌نظیر شجاع‌دل مل گیبسون به میان نیاورد. این فیلم به داستان زندگی ویلیام والاس، قهرمان اسکاتلندی می‌پردازد که در یک اتفاق تراژیک، همسر خودش را از دست می‌دهد و تصمیم به مبارزه و مقاومت در برابر سربازان اشغالگر انگلستان می‌گیرد. این فیلم مل گیبسون که اتفاقا خود او نقش اصلی آن را برعهده داشته است، جوایز پرتعداد زیادی را به نام خودش ثبت کرد و همچنان در فهرست برترین آثار تاریخ سایت IMDB قرار دارد. فیلم‌های دیگری از جمله پیانیست، لورنس عربستان، مالکوم ایکس و صدالبته ذهن زیبا از قدرتمند‌ترین فیلم‌های دنیای بیوگرافی محسوب می‌شوند.

کارگردان‌ها و نویسندگان برتر سبک بیوگرافی

مارتین اسکورسیزی را معمولا به عنوان خالق و سازنده فیلمی چون راننده تاکسی می‌شناسند. این کارگردان البته آثار دیگری را در فهرست فیلم‌های ساخته شده خودش دارد که در سبک بیوگرافی یک مثال عالی محسوب می‌شوند. فیلم هوانورد با حضور لئوناردو دی‌کاپریو یکی از فیلم‌های برجسته این کارگردان محسوب می‌شود که در مورد زندگی هوارد هیوز، هوانورد نابغه و وسواسی است که توسط جان لوگان نویسندگی شده و به یکی از برترین‌ها تبدیل شده است. اسکورسیزی همچنین فیلم دیگری با نام گاو خشمگین را در کارنامه خود دارد که این اثر نیز یکی از مثال‌های بارز سبک بیوگرافی است.

خوشبختانه در این مطلب باید باری دیگر گریزی به اثری دیگر که مرتبط با شخصیت ژان دارک است بزنیم و به تحسین آن بپردازیم. مصائب ژان‌دارک فیلم دیگری از این شخصیت است که حدود 28 سال پس از عنوان قبلی تولید شده و کارگردانی این فیلم را کارل تئودور درایر برعهده داشته است. این فیلم‌ساز دانمارکی آثار صامت و غیرصامت زیادی را در طول زندگی خود ساخت که هیچ‌کدام به خوبی مصائب ژان‌دارک ظاهر نشدند.

در دنیای فیلم‌های بیوگرافی، ران ویلیام هاوارد و آکیوا گلدزمن نیز یک ترکیب عالی و استثنایی هستند که فیلم دوست داشتنی ذهن زیبا را خلق کرده‌اند. گلدزمن در این اثر به نویسندگی پرداخته و داستان آن را به تحریر درآورده است. در ادامه وظیفه کارگردانی فیلم ذهن زیبا بر عهده ران هاوارد قرار گرفته تا او بتواند یکی از بهترین‌های زندگینامه‌ای را در سال 2001 خلق کند.

نقش سینمای بیوگرافی در فرهنگ‌سازی و رساندن پیغام‌ها

هنرمندان و چهره‌های پیوند خورده با مبحث هنر به خوبی می‌دانند که هر چیزی که با قدرت خیال و تخیل خلق می‌شود، وظیفه پیغام‌رسانی دارد و هر اثری که از این قاعده مستثنی باشد، تا حد زیادی قدرت تاثیرگذاری خودش را از دست می‌دهد. ژانر بیوگرافی اتفاقا یکی از سبک‌هایی است که خودش را بیشتر از سایر ژانرها ملزم می‌داند که حقایق و پیغام‌های مهم را بازگو کند. در حقیقت شخصیت‌هایی که از دل تاریخ برخواسته‌اند و امروزه ما آنها را از دریچه دوربین تماشا می‌کنیم، به خاطر ویژگی و صفاتی از جمله شجاعت، فداکاری، نبوغ و حتی در مواقعی به خاطر تصمیمات خود شناخته می‌شوند.

این مسئله در نگاهی عظیم‌تر و جامع‌تر، بازخورد و چشم‌اندازی را بر روی جامعه ایجاد می‌کند که اگر به درستی انجام شود، می‌توان آن را یک فرهنگ‌سازی صحیح و هدفمند تلقی کرد. فیلم سینمایی شجاع‌دل ورای نشان دادن قهرمانی به نام ویلیام والاس و رشادت‌های او، تلاش می‌کند تا مفهوم مبارزه برای آزادی را به شکل هنرمندانه‌ای به نمایش بگذارد. این موضوع در خصوص فیلم‌های زندگینامه‌ای شخصیت‌های دیگری از جمله گاندی، چاپلین و حتی پله نیز صدق می‌کند و ورای ادای احترامی که سازندگان به این شخصیت مهم تاریخی ادا می‌کنند، موجب آشنایی، تحسین و الگوبرداری افراد از این شخصیت‌ها می‌شوند.

همچنین اگر به آثار ساخته شده در کشور خودمان نیز نیم‌نگاهی داشته باشیم، متوجه می‌شویم که آثار مذهبی و کهن زیادی در این سبک منتشر شده‌اند که سعی می‌کنند مفاهیم این‌چنینی را جهت فرهنگ‌سازی در فیلم‌ها و سریال‌های خود بگنجاند. شخصیت‌های تاثیر گذار برای مخاطبان جذاب هستند و همین مفهوم جذابیت موجب می‌شود که افراد بخواهند همچون آنها لباسی بر تن کنند، رفتاری شبیه به آنها داشته باشند و حتی طرز تفکر خود را به شکل آنها تغییر دهند. در این صورت اگر شخصیت مورد نظر از فیلم یک قهرمان، دانشمند یا یک اسطوره برخواسته از دل تاریخ باشد، بدون شک می‌تواند نقشی مهم را برای یک طرز نگاه جدید در جامعه ایجاد کند.

آینده سینمای بیوگرافی و زندگینامه‌ای

اسطوره‌ها و شخصیت‌های مهم، بخشی از دنیای ما هستند و هم‌اکنون که ما در حال گذراندن زندگی خود هستیم، شخصیت‌های تاثیرگذاری در دنیا در حال شکل‌گیری هستند که روزگاری پای خودشان را به فیلم‌ها و آثار زندگینامه‌ای باز می‌کنند. با درنظر گرفتن این مسئله می‌توان متوجه شد که همیشه موضوع و شخصیت‌هایی برای ساختن فیلم‌های بیوگرافی وجود خواهند داشت و برخلاف بسیاری از ژانرهایی که به چرخه تکرار افتاده‌اند، ژانر بیوگرافی در سینما و سریال هرگز وارد این چرخه نخواهد شد.

همچنین با گذر زمان و معرفی فناوری‌های جدیدتر که ساخت فیلم و سریال را سهولت می‌بخشند، کشورهای کوچک‌تر و سازندگانی با بودجه محدودتر نیز می‌توانند به روایت قهرمانان خود در قالب این نوع از رسانه روی بیاورند. نکته بسیاری مهم در این خصوص این مسئله است که در طی 2 دهه اخیر، ساخت آثار بیوگرافی با رشد قابل توجهی در مقایسه با دوران پیش از آن مواجه شده که همین قضیه نشان می‌دهد که کمپانی‌ها و اشخاص توانسته‌اند تا به اهمیت این ژانر پی ببرند و حتی قدرت ساخت آثار نسبتا سخت و پرهزینه بیوگرافی را نیز بدست بیاورند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

خاطرات همیشه شنیدنی هستند و به‌طور قطع شنیدن یک زندگینامه پر فراز و نشیب می‌تواند همچون زنجیره‌ای از خاطراتی عمیق و به هم پیوسته عمل کند. آثار بیوگرافی بدون تردید زیبایی‌های خاص خود را دارند و علارغم تاثیرگذاری خود در جنبه‌های مختلف، می‌تواند به عنوان یک سرگرمی نیز پنداشته شوند. نظرات خودتان را در خصوص ژانر بیوگرافی در سینما و سریال و اهمیت آن با ما به اشتراک بگذارید و به ما بگویید که بهترین اثری که در این سبک مشاهده کرده‌اید، چه عنوانی بوده است.