معرفی ژانر تاریخی در آثار سینمایی و تلویزیونی؛ از واقعیت تا تخیل

یکی از محوری‌ترین شاخه‌های سینما و تلویزیون که از ابتدا تا به امروز در بین مخاطبان و سازندگان محبوبیت خاصی دارد، ژانر تاریخی است. ژانر تاریخی یکی از شاخه‌هایی است که با گذشته و ریشه تحول و تمدن انسانی گره خورده و روایت‌های زیادی را برای بیان دارد. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف این ژانر و تحولات آن در طی سالیان مختلف بپردازیم.

چه فیلمی تاریخی است؟

ژانر تاریخی در سینما و تلویزیون به وقایع، اشخاص و موقعیت‌هایی گفته می‌شود که از دل تاریخ و داستان‌های گذشته بیرون آمده‌اند. در این ژانر بیشتر فیلمنامه‌ها براساس داستان‌های واقعی و قهرمانان گذشته نوشته می‌شوند و دوره‌های مختلف را از طریق قاب دوربین به زمان حال می‌آورند. با این‌حال فیلم‌های فانتزی و تخیلی زیادی هم هستند که در ژانر تاریخی ساخته می‌شوند و مخاطبان مخصوص خود را دارند.

ویژگی اساسی فیلم‌های تاریخی را می‌توان لوکیشن‌های مخصوص و پوشش و طراحی خاصی بیان کرد که نشان دهنده یک دوره زمانی خاص است. معمولا سعی می‌شود تا لباس و دکوراسیون در فیلم‌های تاریخی هماهنگ با آن برهه تاریخی باشد تا حس تمام و کمال یک تجربه تاریخی را به مخاطب بدهد. این قبیل فیلم‌ها در اکثر اوقات به روایت اتفاقات تاریخی مانند جنگ‌های جهانی و منطقه‌ای، زندگینامه افراد برجسته و حتی یک افسانه خیالی از فرهنگ‌های مختلف می‌پردازد. همچنین در ژانر تاریخی به روابط اجتماعی، فرهنگ‌ها و روابط سیاسی کشورها در دوره‌های زمانی خاصی پرداخته می‌شود.

پیشینه و تحولات در ژانر تاریخی

یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌ها درباره ژانر تاریخی، گذشته پربار و قدیمی آن است. می‌توان گفت ژانر تاریخی یکی از قدیمی‌ترین ژانرهای سینما است که از اولین روزهای ورود این صنعت به جامعه، روایت‌های مختلفی را عرضه کرده است.

ریشه فیلم‌های تاریخی به اواخر قرن 19 و اوایل قرن بیستم یعنی ابتدای کار صنعت سینما برمی‌گردد. در اوایل سینما فیلم‌سازان از تاریخ به‌عنوان منبعی غنی برای داستان سرایی استفاده می‌کردند. اولین فیلم در این ژانر مربوط به سال 1895 و با نام اعدام ماری استوارت (The Execution of Mary Stuart) است. این فیلم کوتاه، صامت و سیاه و سفید، از اولین قدم‌های سینمای تاریخی، به کارگردانی آلفرد کلارک است. با این‌حال اولین اثر مهم در این ژانر "کوچک کردن سرزمین‌ها" ساخته سال 1913 به کارگردانی ژرژ ملیس بود که با عناصر فانتزی و جلوه‌های بصری متفاوتی ساخته شد. در دهه 1910 تا 1920 هم فیلم‌های صامتی مانند تعصب (1916)، اثر دی. دبلیو. گریفیت به نمایش فیلم‌های تاریخی عظیم با صحنه‌های گسترده و دکورهای بزرگ مشهور شدند.

دوره طلایی هالیوود در ساخت فیلم‌های تاریخی را می‌توان دهه 1930 تا 1950 معرفی کرد که آثار بزرگ و پرهزینه‌ای همچون اسکارلت اوهارا (1939)  و کازابلانکا (1942) ساخته و تبدیل به نمادهای سینمایی شدند. در این دوره استودیوهای بزرگ از داستان‌های تاریخی برای ایجاد درام و ملودرام‌های جذاب استفاده می‌کردند که به شخصیت‌پردازی عمیق و داست‌سرایی حماسی شهرت داشتند.

از دهه 1960 به بعد، وقایع‌نگاری تاریخی در سینما با رویکردهای متنوع‌تری برای پرداختن به تاریخ ادامه یافت. فیلم‌هایی مانند لورنس عربستان (1962) و گلادیاتور (2000)، به بازسازی دقیق تاریخ و استفاده از جلوه‌های ویژه برای ایجاد تجربه‌های سینمایی جدید تکیه کردند.

سبک شناختی ژانر تاریخی

حتی اگر مخاطب هیچ اطلاعی از انواع ژانر فیلم و تکنیک‌های سینمایی هم نداشته باشد، تشخیص آثار تاریخی با وجود لوکیشن‌های خاص و طراحی لباس سخت نیست. این ژانر در رویکرد داستان‌سرایی خود منحصر به‌فرد است چون چهره‌ها و داستان‌های تاریخی واقعی را با روایت‌های دراماتیک ترکیب می‌کند، تعادل قانع‌ کننده‌ای بین دقت و سرگرمی ایجاد می‌شود.

جلوه‌های بصری و نمادهای تاریخی استفاده شده در آثار تاریخی مانند بناهای مختلف، صحنه‌های نبرد و پالت رنگ غیراشباع و خاص، زیبایی‌های دو چندانی را به این ژانر اضافه می‌کند. همچنین بیشتر آثار تاریخی تلاش می‌کنند تا محیط و لوکیشن‌های دقیقی از گذشته را بازسازی کنند و یا در آن فضاها فیلمبرداری کنند تا اثر قابل قبول و واقعی‌تر باشد. از طرف دیگر لباس یکی از ضروری‌ترین عناصر این فیلم‌ها است. نحوه پوشش و طراحی لباس شخصیت‌های مختلف یک فیلم، دوره تاریخی، سرزمین، فرهنگ ، موقعیت اجتماعی و حرفه افراد را منعکس می‌کند.

تاثیرات فرهنگی و اجتماعی

بیش از هر ژانر و مجموعه‌ای، آثار تاریخی از فرهنگ و تحولات روانشناختی یک کشور تاثیر می‌پذیرد. هر اثر در هر کشوری که ساخته شود یا داستان حول محور یک دوره را روایت کند، باید با عمیق‌ترین تفکرات، مسائل روانشناختی و تغییرات فرهنگی آنها آشنایی داشته باشد.

این تاثیرات فرهنگی از زبان فیلم گرفته تا پوشش، نحوه تعاملات، اخلاقیات و روابط افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. چون بیشتر آثار این ژانر بر تمدن‌های مختلف تمرکز دارد، عرف‌ها و باید و نبایدهای اجتماعی به‌خوبی در آن نمود پیدا می‌کند و یک دریچه جذاب برای ورود افراد نسل جدید به دنیای دست‌نیافتنی گذشته است. همچنین آثار تاریخی می‌تواند روحیه مبارزه، دلاوری، روابط خانوادگی و نوع نگاه به هر جامعه را تغییر دهد و مخاطبان را با فرهنگ‌های مختلف آشنا کند.

انواع زیرژانر تاریخی

در نگاه سطحی و ساده، زیر ژانر تاریخی تنها به آثاری گفته می‌شود که می‌خواهند نگاهی گذرا به گذشته داشته باشند، اما وقتی عمیق‌تر به این مسئله نگاهی داشته باشیم، متوجه می‌شود که این ژانر می‌تواند چهره‌های متنوعی را به خود بگیرد. در ادامه زیرژانرهای این سبک را برای شما معرفی کرده‌ایم.

تاریخی حماسی

فیلم شجاع‌دل، ساخته بی‌نظیر مل گیبسون، یک نمونه تمام و کمال از سبک تاریخی حماسی است. این سبک علاوه بر اینکه به روایت گذشته می‌پردازد، داستان‌هایی حماسی را برای تعریف کردن برمی‌انگیزد که در آنها شاهد نبرد‌های عظیمی از جنس گذشته هستیم.

تاریخی اساطیری

فرض کنید که در آینده شاهد اقتباسی قدرتمند از کتاب شاهنامه در سینمای تاریخی ایران باشیم. این اقتباس یک فیلم تاریخی اساطیری است. تاریخی اساطیری در اکثر اوقات وقایع دوران قدیم را با حضور اسطوره‌ها تلفیق می‌کند و یک برداشت جدید را بر روی تصویر می‌آورد.

تاریخی عاشقانه

اگر بخواهیم به آثار تاریخی، سبک عاشقانه را به عنوان چاشنی اضافه کنیم، ترکیبی به وجود می‌آید که هم یک فیلم تاریخی است و هم مضامین عاشقانه را درون خودش دارد. فیلم پمپی سال 2014 یکی از مثال‌های بارز این سبک است.

تاریخچه جایگزین

سریال Man in the High Castle دنیایی را نشان می‌دهد که در آن آلمان توانسته تا در جنگ جهانی دوم پیروز شود. اگر این واقعیت هیچ‌وقت به وقوع نپیوسته است، اما سبک تاریخچه جایگزین این وظیفه را قبول می‌کند که از یک نقطه تاریخی، مسیری متفاوت را برای روایت کردن انتخاب کند.

تاریخی زندگی‌نامه‌ای

بگذارید فیلم اوپنهایمر را به عنوان یک اثر جدید در ژانر تاریخی زندگی‌نامه‌ای برایتان مثال بزنیم. این اثر به حدود 100 سال قبل می‌رود و زندگی سازنده بمب اتم را زیر ذره‌بین می‌برد. در واقع در راس این داستان تنها یک نفر وجود دارد که از دل تاریخ برخاسته است.

ماجراجویی تاریخی

زمانی که اسم فیلم خوب بد زشت به میان می‌آید، همه این اثر وسترن جذاب را به خاطر می‌آورد که در خودش هم به ماجراجویی شخصیت‌های داستان می‌پردازد و هم به خاطر قرار گیری در دوران غرب وحشی، یک عنوان ماجراجویی تاریخی است.

تاریخی جنگی

جنگ‌ها و نبرد‌های تاریخی از جمله جنگ جهانی اول و دوم، می‌توانند به عنوان مضمون یک فیلم تاریخی جنگی استفاده شوند. اینک آخرالزمان یک عنوان مناسب این سبک است که به دوران جنگ ویتنام می‌رود و داستان خودش را در این برهه و نبرد بزرگ واقع در این کشور تعریف می‌کند.

مستند تاریخی

زیرژانر مستند تاریخی، برخلاف سایر زیرژانرهایی که نام بردیم، مماس بر واقعیت است و نویسنده داستان باید داستانی را شرح دهد که از واقعیت اصلی و آنچه که در تاریخ تعریف شده، فراتر نرود. دقیقا مثل فیلم لورنس عربستان، که از بهترین فیلم‌های مستند تاریخی است.

فانتزی تاریخی

موجودات خیالی، پری‌های نیمه شب و خزنده‌های آدم‌خوار! فانتزی تاریخی، تلاش می‌کند تا گذشته را بازگو کند، اما قدرت خیال را با آن ترکیب می‌کند و از نیروی رویاپردازی برای پرکردن قسمت‌هایی از داستان استفاده می‌کند. فیلم دیوار بزرگ چین دقیقا چنین روندی را برای شرح داستانش پی می‌گیرد.

تاریخی خانوادگی

فیلم رابرت بروس، افزون بر اینکه یک دنباله شایسته برای فیلم شجاع‌دل است، در قسمت‌هایی از خودش به تعریف زندگی یک خانواده می‌پردازد که آینده آنها با داستان کلی گره‌ خورده است. این فیلم نشان می‌دهد که یک خانواده هم می‌تواند مضمون یک اثر تاریخی خوب باشد.

تاریخی رمزآلود

چه مثالی می‌تواند بهتر از فیلم‌ها و سریال‌های شرلوک هلمز، زیرسبک تاریخی رمزآلود را شرح دهد. اگر نسخه‌های مدرن این سری را در نظر نگیریم، این فیلم تاریخی می‌تواند با یک معما شروع شده و با حل آن به پایان خودش برسد.

برترین آثار ژانر تاریخی

گستردگی آثار این ژانر باعث شده تا کار انتخاب بهترین اثر و برجسته‌ترین داستان‌ها کمی سخت شود. با این‌حال می‌توان نمونه‌های جذابی از آثار تاریخی از دوران کلاسیک تا به امروز را نام برد که مخاطبان زیادی را از گذشته تا به امروز جذب کرده‌اند. از قدیمی‌ترین آثار این ژانر می‌توان به بن هور (1959)، اثر ویلیام وایلر اشاره کرد. بن هور روایت حماسه‌ای گسترده در امپراتوری روم است و یکی از معروف‌ترین فیلم‌های مربوط به پادشاهان و امپراطوری‌هاست که به خاطر مقیاس بزرگ و سکانس معروف به ارابه‌رانی‌اش شهرت دارد. این فیلم برنده 11 جایزه اسکار که بخاطر جذابیت در داستان‌سرایی، نقطه عطفی در فیلم‌سازی تاریخی به حساب می‌آید.

لورنس عربستان (1962) اثر دیوید لین دیگر اثر در ژانر تاریخی است که به زندگی ال‌. ای. لارنس و تجربیاتش در شبه جزیره عربستان در طول جنگ جهانی اول می‌پردازد. این فیلم هم بخاطر فیلمبرداری جذاب و بازی نمادین پیتر اوتول مشهور است. از دیگر آثار دوران کلاسیک می‌توان به اسپارتاکوس (1960) اثر استنلی کوبریک اشاره کرد که روایتی واقعی از شورش برده‌ها بر علیه امپراتوری روم به رهبری شخص اسپارتاکوس است.

در میان تمام کارگردانان فیلم‌های تاریخی و آثار برجسته نمی‌توان نقش استیون اسپیلبرگ و آثار فاخر آن را در ژانر تاریخی نادیده گرفت. فهرست شیندلر (1993) اثر برجسته این کارگردان و روایت‌گر داستان اسکار شیندلر، یک تاجر آلمانی در دوره جنگ جهانی دوم است. این فیلم با ضبط سیاه و سفید و داستان جذابی که حول محور هولوکاست دارد، رئالیسم مستند مانندی را عرضه می‌کند. از جدیدترین آثار تاریخی برجسته هم می‌توان به 12 سال بردگی (2013) اثر استیو مک کوئین، دانکرک (2017) اثر کریستوفر نولان و آخرین دوئل (2021) اثر ریدلی اسکات اشاره کرد.

نویسندگان کارگردانان برجسته ژانر تاریخی

استیون اسپیلبرگ به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین فیلم‌سازان تمام دوران در سینمای تاریخی شناخته می‌شود. آثار تاریخی متعدد او مورد تحسین مخاطبان و منتقدان زیادی قرار گرفته که مضامین اصلی آنها جنگ، رنج انسانی و قهرمانی است. از آثار تاریخی معروف این کارگردان می‌توان به فهرست شیندلر، نجات سرباز رایان، لینکلن و پل جاسوس‌ها اشاره کرد. فیلم‌های اسپیلبرگ اغلب موضوعات تاریخی را با احساسات عمیق انسانی ترکیب می‌کند و حجم سختی و رنج مردمان مختلف را به‌خوبی القا می‌کند.

از دیگر کارگردانان فیلم‌های تاریخی مهم در ژانر تاریخی می‌توان ریدلی اسکات را نام برد. آثار این کارگردان بر جنگ‌ها و درگیری‌ها در مقیاس بزرگ و مبارزات شخصی بر پس زمینه‌های تاریخی مهم تمرکز دارند. از بهترین آثار این کارگردان هم می‌توان به گلادیاتور (2000)، پادشاهی بهشت (2005) و آخرین دوئل (2021) اشاره کرد. دیگر کارگردانان فیلم‌های تاریخی مشهور، دیوید لین با آثاری همچون دکتر ژیواگو، الیور استون با فیلم‌های جوخه، JFK و متولد چهارم جولای و آکیرا کوروساوا با هفت سامورایی و کاگه‌موشا هستند.

همچنین در ژانر فیلم تاریخی فیلم‌نامه نویسان نقشی محوری در شکل دادن به چگونگی به ‌تصویر کشیدن وقایع و شخصیت‌های تاریخی ایفا می‌کنند. رابرت بولت یکی از مشهورترین فیلمنامه نویسان ژانر تاریخی است که به خاطر آثار عمیق و متفکرانه‌اش که اغلب حول محور بحران‌های شخصی و سیاسی افراد مهم تاریخ است، شناخته می‌شود. از آثار بولت می‌توان به مردی برای تمام فصول (1966)، لورنس عربستان و دکتر ژیواگو (1965) اشاره کرد.

همچنین تونی کوشنر، نمایش‌نامه نویس و فیلم‌نامه نویس آمریکایی است که بخاطر همکاری با اسپیلبرگ و پرداختن به موضوعات پیچیده سیاسی و اجتماعی در ژانر تاریخی معروف است. از پیشینه این نویسنده به آثار برجسته‌ای همچون لینکلن (2012) و مونیخ (2005) می‌توان اشاره کرد. همچنین پل شریدر دیگر نویسنده ژانر تاریخی که به آثار دارک و درون نگرش معروف است با نوشتن فیلمنامه آخرین وسوسه مسیح (1988) و میشیما: زندگی در چهار فصل (1985)، یک باب جدید از آثار تاریخی و روانشناختی با شخصیت‌های معیوب و دارای تضاد اخلاقی را باز کرد.

تاثیر فناوری‌های جدید بر آینده ژانر تاریخی

ساخته شدن قسمت دوم فیلم تاریخی و تکرار نشدنی گلادیاتور، آن هم بعد از گذشت حدود 24 سال، می‌تواند به خوبی هرچه تمام‌تر نشان بدهد که ژانر تاریخی با وجود پیشرفت‌های تکنولوژی و مواجهه دنیا با فناوری‌های جدید، بازهم یک سبک محبوب است و تاریخ هرچقدر هم که در کتاب‌های درسی خسته کننده است، اما در فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی، چهره‌ای حماسی و جذاب دارد.

در گذشته محدودیت‌های فیلم‌سازی موجب شده بود که ساخت آثار تاریخی تا حدودی دشوار و برای بسیاری از استودیو‌های مستقل، تبدیل به امری ناممکن شود. پیشرفت تکنولوژی‌های فیلم‌سازی و قرار گیری جدید‌ترین نرم‌افزارها و ابزارهای خلق آثار دیجیتالی در دستان تمامی هنرمندان حاضر در صنعت فیلم‌سازی، بالاخره باعث شد که ژانر تاریخی با قدرت بیشتری به کار خودش ادامه دهد. این مسئله از طرفی بر روی فیلم‌سازی کشور خودمان نیز تاثیرگذار است و قطعا این پیشرفت موجب ساخت آثار تاریخی ایرانی بهتر در آینده خواهد شد.

سخن پایانی

ژانر تاریخی روایت کردن رخدادهای گذشته است و هر آنچه که به عنوان خاطره، یادبود، کتیبه و چیزهای دیگر می‌تواند عاملی برای ساخته شدن فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی باشد. ژانر تاریخی به خوبی به ما نشان می‌دهد که دقیقا در چه برهه‌ای از تاریخچه دنیا قرار داریم و هرآنچه که پیش از تولد ما این جهان را شکل داده است، می‌تواند جزئی از یک روایت تاریخی باشد. امیدواریم که از این قسمت از مقالات معرفی ژانر لذت برده باشید. نظرات خودتان را در خصوص یکی از مهم‌ترین ژانرهای تلویزیون سینمای تاریخی، با ما به اشتراک بگذارید.